Бичил санхүүгийн түүхийг 1800-аад оны дунд үеэс онолч Лайсандер Спүнер хүн ард түмнийг ядуурлаас гаргах нэг арга болох бизнес эрхлэгчид, тариаланчдад бага хэмжээний зээл олгох ашиг тусын талаар бичиж байх үеэс эхлэн харж болно. Лайсандер Спүнер болон Фредрих Вилхэлм Райфисн нар бол Германы хөдөөгийн тариаланчдыг дэмжих зорилгоор анхны зээлийн хоршоодыг байгуулсан хүмүүс юм.
Бичил санхүү (БС) нь орон нутгийн эдийн засгийг өөрчлөх чадвартай хүчирхэг хэрэгсэл юм. Энэ нь банкны шаардлагыг нь хангахгүй байгаа иргэдэд санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэх санхүүгийн түгээмэл арга хэрэгсэл юм . Бичил санхүүгийн байгууллагууд нь банкнаас шаардагдах барьцаа хөрөнгө, зээлийн түүх, бичиг баримт дутмаг учраас албан ёсны санхүүгийн салбараар үйлчлүүлч чадахгүй гадуурхагддаг хүмүүст жижиг зээл, хадгаламжийн данс, даатгал болон бусад санхүүгийн бүтээгдэхүүнийг санал болгодог. Ингэж санхүүгийн үйлчилгээний хүртээмжийг хангаснаар ард иргэдэд бизнес эхлүүлэх, хөгжүүлэх, онцгой байдлын үед хэмнэх, амьдралын сайн сайхан байдлыг сайжруулахад тусалдаг мөн чанартай билээ.
Орон нутгийн хөгжилд бичил санхүүгийн үзүүлэх нөлөөг бүрэн ойлгохын тулд түүний үндсэн шинж чанар , ашиг тусыг сайтар судлах нь чухал юм. Бичил санхүүгийн байгууллагын үйл ажиллагааг дараахи байдлаар тодорхойлж болно.
1. Бичил санхүү нь ядуу иргэдэд үйлчлэх зорилготой: Нэг онцлог шинж чанар нь ядуу амьдарч буй хүмүүст үйлчлэх зорилготой юм. Дэлхийн банкны мэдээлснээр дэлхийн хоёр тэрбум гаруй хүн албан ёсны санхүүгийн үйлчилгээнд хамрагдах боломжгүй бөгөөд тэдний дийлэнх нь өдөрт 2 доллар хүрэхгүй орлоготой амьдарч байна. Бичил санхүүгийн байгууллагууд эдгээр хүмүүст эдийн засгийн байдлаа сайжруулахад шаардлагатай арга хэрэгслээр хангах зорилготой.
2. Бичил санхүү нь санхүүгийн хүртээмжийн зарчимд суурилдаг: Санхүүгийн хүртээмж гэдэг нь орлого, нийгмийн байдлаас үл хамааран хүн бүр санхүүгийн үйлчилгээнд хамрагдах ёстой гэсэн санаа юм. Бичил санхүүгийн байгууллагууд нь энэ зарчим дээр суурилсан бөгөөд санхүүгийн үндсэн салбараас гадуурхагдсан хүмүүст үйлчилгээ үзүүлэх зорилготой.
3. Бичил санхүү нь зөвхөн зээл биш: Бичил санхүү нь ихэвчлэн жижиг зээлтэй холбоотой байдаг ч үнэндээ олон төрлийн санхүүгийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хамардаг . Бичил санхүүгийн байгууллагууд мөн хадгаламжийн данс, даатгал болон бусад санхүүгийн бүтээгдэхүүнийг санал болгодог бөгөөд энэ нь хүмүүст мөнгөө илүү үр дүнтэй удирдахад тусалдаг.
4. Бичил санхүү нь ядуурлыг бууруулахад чухал нөлөө үзүүлж чадна : Бичил санхүүгийн хүртээмж нь хүмүүст орлогоо нэмэгдүүлэх, ажлын байр бий болгох, амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэхэд тусалдаг нь судалгаагаар нотлогдсон. Жишээлбэл, ядууст туслах зөвлөлдөх бүлгээс (CGAP) хийсэн судалгаагаар Бангладеш дахь бичил санхүүгийн үйлчлүүлэгчид ердөө нэг жилийн дараа орлогоо дунджаар 50%-иар нэмэгдүүлэх боломжтой болохыг тогтоосон байдаг.
5. Бичил санхүү нь сорилттой тулгардаг: Бичил санхүү нь олон давуу талтай хэдий ч төдий чинээ хүндрэл бэрхшээлтэй нүүр тулдаг. Бичил санхүүгийн байгууллагуудад тулгарч буй хамгийн том бэрхшээлүүдийн нэг бол ядуу болон хөдөө орон нутагт үйлчлэх өндөр өртөг юм. Нэмж дурдахад зарим шүүмжлэгчид бичил санхүү нь өндөр хүүтэй , цуглуулах түрэмгий арга барилтай , мөлжлөгт байж болно гэж маргадаг .
Бичил санхүү нь үндсэн санхүүгийн салбараас гадуурхагдсан хүмүүст санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэх замаар орон нутгийн эдийн засгийг өөрчлөх боломжтой. Бичил санхүүгийн байгууллагууд жижиг зээл, хадгаламжийн данс, даатгал болон бусад санхүүгийн бүтээгдэхүүнийг санал болгосноор хүмүүст бизнесээ эхлүүлэх, хөгжүүлэх, онцгой байдлын үед хуримтлал үүсгэх, ерөнхий сайн сайхан байдлыг сайжруулахад тусалдаг. Гэсэн хэдий ч бичил санхүү нь мөнгөн сум биш бөгөөд түүний үр нөлөөг нэмэгдүүлэхийн тулд шийдвэрлэх шаардлагатай хэд хэдэн сорилттой тулгардаг гэдгийг ойлгох нь чухал юм
Бичил санхүү ба бичил аж ахуйн нэгжүүдийн талаарх зарим ойлголтыг харцгаая:
1. Бичил аж ахуйн нэгжүүд нь цөөн тооны хүмүүсийг ажиллуулдаг, гарааны зардал багатай жижиг бизнес юм. Эдгээр бизнесийг ихэвчлэн санхүүгийн уламжлалт хэлбэрийг ашиглах боломжгүй хүмүүс эхлүүлдэг. Бичил аж ахуйн нэгжийн жишээнд хүнсний лангуу, жимсний дэлгүүр, жижиглэнгийн худалдааны жижиг дэлгүүрүүд орно.
2. Бичил санхүүгийн нэг гол давуу тал нь хувь хүмүүст бизнесээ эхлүүлэх, санхүүгийн хувьд бие даах боломжийг олгодог. Энэ нь хувь хүн, түүний гэр бүл, олон нийтэд эерэг нөлөө үзүүлдэг.
3. Бичил санхүүгийн байгууллагууд хувь хүмүүст бизнесээ амжилттай эхлүүлэх, эрхлэхэд шаардлагатай ур чадвараа хөгжүүлэхэд нь туслах зорилгоор боловсрол, сургалтын хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлдэг. Энэхүү боловсрол нь бизнес төлөвлөлт, санхүүгийн менежмент, маркетинг зэрэг багтаж болно.
4. Бичил санхүү дэлхийн олон оронд, ялангуяа хөгжиж буй орнуудад амжилттай хэрэгжиж байна. Жишээлбэл, Бангладеш улсад Grameen банк олон сая хүмүүст зээл олгосон бөгөөд тэдний ихэнх нь эмэгтэйчүүд байдаг. Эдгээр зээл нь иргэд хувийн бизнес эрхлэх, амьжиргааны түвшингээ дээшлүүлэх боломжийг олгосон.
Бичил санхүү нь дэлхий даяарх сая сая хүмүүсийн амьдралыг өөрчилсөөр ирсэн. Энэ нь хувь хүмүүст хувийн бизнес эрхлэх, санхүүгийн хувьд бие даах, амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх боломжийг олгосон. Бичил санхүүгийн байгууллагууд зээл, хадгаламж, даатгал, мөнгөн гуйвуулга зэрэг үйлчилгээг үзүүлснээрээ уламжлалт банкны үйлчилгээгээр хоцорсон хүмүүст итгэл найдвар төрүүлэв.
Бичил санхүүгийн салбарын санхүүжилт нь эхэн үедээ тусламжийн санхүүжилттэй төсөл хөтөлбөр хэлбэрээр санхүүжих хандлагатай байсан бөгөөд энэ нь зээл олголт тусламжийн санхүүжилттэй эсвэл хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр хийгдэх шугамаар явагдаж төсөлд хамрагдсан БСБ-уудын тогтвортой байдал, хөхүүлэн дэмжих нь сул байсан. Энэ үе нь мөн ихэвчлэн олон улсын тусламжийн байгууллагууд болон орон нутгийн ТББ-уудын санаачлан хэрэгжүүлсэн зээлийн хөтөлбөрүүдээр тодорхойлогдож байсан юм. Эдгээр хөтөлбөрүүдийн ихэнх нь санхүүгийн сахилга бат муутай байсан нь амжилтыг хойш нь татсан гол шалтгаан болж байв. Гэвч 1998 оноос хойш энэ хандлага огцом өөрчлөгдсөн бөгөөд БС-гийн үйлчилгээ үзүүлэгч гол байгууллагууд үйл ажиллагааныхаа цар хүрээг тэлж, өөрсдийн тогтвортой байдлыг хангах хэрэгцээг дотооддоо ойлгож эхэлсэн. Тус салбарын туршлага бага ч Монголын БС-н салбар, ялангуяа түүний гол төлөөлөл болсон санхүүгийн байгууллагууд БС-гийн бодлого, журам, заавар, зарчим, үйл явцуудыг амжилттай нэвтрүүлснээр энэ салбартаа шинэ замыг нээн салбар амжилттай хөгжиж байна. Түүгээр ч зогсохгүй үйлчилгээ хүрэхэд хүндрэлтэй нүүдэлчин малчид гэх мэт зорилтот олон төрлийн харилцагч, сегментүүдэд хүрэхэд чиглэсэн шинэ санал санаачлагууд бий болсноор тогтвортой байдлыг эрэлхийлж, хүрээгээ тэлэх, хүн амын ядуу давхаргад үйлчлэх зорилго нэвтэрч эхэлсэн нь сайшаагууштай.
БСБ-уудад Монгол Улсын хөдөө орон нутагт хүн амын нягтаршил маш бага, нүүдэлчин хүн ам нь үйлчлэхэд илүү хүндрэлтэй, зардал өндөр, эрс тэс уур амьсгал, улирлын шинж чанартай санхүүгийн хэрэгцээ, өндөр ковариацын эрсдэл ба хөдөөгийн дэд бүтэцийн хангалтгүй байдал зэрэг өвөрмөц бодитой хүндрэлүүд их тулгардаг. Түүнчлэн төвлөрсөн эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн нь эдийн засгийн янз бүрийн салбаруудад нөөцийг үр дүнтэй хуваарилах, улмаар өсөлтийг хурдасгах замаар ядуурлыг бууруулахад хувь нэмэр оруулах үүрэг ролийн талаар зохих ойлголттой холбоотой хүндрэлүүдийг бий болгосоор байв. Монголын бичил санхүүгийн салбар сүүлийн жилүүдэд маш өндөр өсөлттэй байгаа бөгөөд зээлийн эрэлтийн хэмжээнээс харахад ойрын ирээдүйд ч нэлээд хурдацтай өсөх магадлалтай харагдаж байна.
БСБ-ын салбар нь ерөнхийдөө УБ хотод төвлөрсөн боловч шинэ бодлого үр дүнтэй санал санаачлага нь БС-гийн хөгжлийг хөдөө орон нутаг, алслагдсан бүс нутгуудад хүрч ажиллахад улам бүр дөхөм болгосоор байна. Монголын БС-гийн салбарын гол үйлчлүүлэгчид нь бусад улс орны нэгэн адил худалдаа үйлчилгээний салбарт бизнес эрхлэгчид байдаг ч худалдааны бизнес эрхлэгчид өөрсдийн борлуулалтандаа зээлээр үйлчилгээг санал болгосноор албан бус санхүүгийн зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэх боломжтой болж боломжууд нээгдсээр байна.
